
محسن مخملباف در سلام سینما (۱۹۹۵)، منبع: Cinema of the World
گذشته، حال و آینده مستندسازی در ایران
تاریخ سینمای ایران همچون گنجینهای از سنگهای گرانبهای مدفون شدهای است و انتظار روزی را میکشد تا صنعت سینمای غرب به درون آن نقب زده و آن را بیرون بیاورد. در میان این آثار غنی، لیست بیپایانی از آثار تفکر برانگیزی وجود دارد که به مفهوم زندگی پرداخته و روزمرهگی آن را با تمام غمها و شادیهایش به تصویر میکشند. در حالیکه فیلمهای داستانی بلند همچنان از جمله پرفروشترینهای سینماها برشمرده میشوند، ژانر مستندسازی در ایران غنای هنگفتی را در خود حمل میکند.
موفقیت آثار مستند در دهه ۶۰ میلادی و با تحسین منتقدان از فیلم خانه سیاه است (۱۹۶۲) به کارگردانی فروغ فرخزاد به اوج خود رسید. این فیلم تصاویری دیده نشده از زندگی خصوصی و روزمره جذامیان یک آسایشگاه میباشد که کارگردان در طی ۱۲ روز زندگی با آنها مستند کرده است. فرخزاد که برای آثاری با مضمون کلیشههای اجتماعی در مورد زنان شناخته میشود، نخستین زن مستندسازی است که بیشترین تمجید و تحسین را از سوی منتقدان سینما از آن خود کرده است. از وی به عنوان نماد آزادی زنان در تاریخ فرهنگی و هنری ایران یاد میشود.
کمی پس از آن، در سال ۱۹۶۷، مستند اون شب که بارون اومد به کارگردانی کامران شیردل برای نخستین بار به نمایش درآمد و به عنوان یکی از برجستهترین آثار پیش از انقلاب ایران در تاریخ سینمای این کشور ثبت شد. این فیلم پردهبرداری از روایتی است که گفته میشود مشابه حادثه دهقان فداکار بوده و از وقوع فاجعهای در مسیر قطار جلوگیری میکند. با مصاحبههایی که با پسر جوان انجام میشود به نظر میرسد واقعیت آنطور که به نظر میرسد نیست. نسخه مرمت شده این فیلم در سال ۲۰۰۷ در جشنواره IDFA بر روی پرده رفت و همچنین به مناسبت هفتاد و پنجمین سال Sight and Sound در بخش “75 Hidden Gems of World Cinema” به نمایش درآمد.

کامران شیردل و نقی معصومی فیلمبردار در پشت صحنه فیلم اون شب که بارون اومد (۱۹۶۷)، منبع: Notes on Cinematograph
همچون گذشته، احترام به سینمای ایران بدون نام بردن از عباس کیارستمی نمیتواند حق مطلب را تمام و کمال ادا کند. فیلم کلوز-آپ وی (۱۹۹۰) داستان کلاهبرداری است که بدلیل شباهت با محسن مخملباف، خود را به عنوان او معرفی کرده و خانوادهای را متقاعد میکند تا در فیلم او بازی کنند. پس از نمایش آن در جشنواره فجر، این فیلم در جشنوارههای معتبری در سراسر دنیا از جمله تیف، لوکارنو، کن، سائوپائولو، شیکاگو، تسالونیکی، تورینو، ملبورن و بسیاری دیگر به نمایش درآمد و درخشش چشمگیری داشت.
پنج سال بعد، محسن مخملباف با ساخت سلام سینما توجهات بسیاری را به سینمای ایران معطوف کرد که برای نخستین بار در سال ۱۹۹۵ در بخش Un Certain Regard در جشنواره بینالمللی کن نمایش داده شد. این فیلم نتیجه تلاش مخملباف برای ساختن فیلمی بود که هدف از آن جشن گرفتن به مناسبت صدمین سالگرد سینما بود. وی در تدارک ساخت فیلم خود و یافتن صد نفر برای بازی در نقشهای متفاوت با انتشار یک آگهی در روزنامهها از علاقمندان بازیگری دعوت به همکاری میکند و با جمعیتی حدود پنج هزار نفر مواجه میشود. سلام سینما به شکلی کنایهآمیز واقعیت زندگی در ایران را از طریق مصاحبههای جلوی دوربین با مخاطب به اشتراک میگذارد؛ واقعیتی که در آن هویت مردم ایران نادیده گرفته شده است.
در سال ۲۰۱۱، جعفر پناهی با ساخت فیلم این یک فیلم نیست جوابیهای تصویری بر علیه تهدیدهای بیشماری که از سوی دولت وقت دریافت میکرد منتشر کرد. این فیلم که با تلفن همراه وی فیلمبرداری شده است، یک روز از زندگی پناهی را نشان میدهد که برای صدور حکم دادگاه و تجدیدنظر بر روی رای صادره در حصر خانگی به سر میبرد. محدودیتهای وضع شده برای فیلمسازان ایرانی باعث شد این فیلم بر روی یک فلش مموری ذخیره شده و با پنهان کردن آن درون یک کیک تولد به صورت قاچاقی به جشنواره کن فرستاده شود. موفقیتهای بینالمللی این فیلم به عنوان رویدادی مهم در تاریخ سینمای ایران باقی خواهد ماند.
لیست جدیدتر فیلمهایی از جمله توقفگاه (۲۰۱۳) به کارگردانی کاوه بختیاری را شامل میشود. این فیلم زندگی گروهی از مهاجران غیرقانونی ایرانی در یکی از کمپهای پناهجویان در آتن نشان میدهد که به عنوان اقامتگاهی موقت برای مسافرانی عمل میکند که کشور خود را به امید زندگی بهتر ترک کردهاند. در حالی که همه آنها در جستجوی دریافت اقامت از سوی کشورهای غربی به سر میبرند میبایست میان انتظار برای دریافت مدارک قانونی و بازگشتن به کشوری که زمانی آن را خانه خود میدانستند انتخاب کنند. این فیلم که برای نخستین بار در جشنواره کن به نمایش درآمد، جایزه Quebec Film Critics Award را در بخش سینمای نوی جشنواره فیلم مونترال بدست آورد و همچنین جایزه Merit Award از جشنواره فیلم مستند تایوان را از آن خود کرده است. این فیلم در جشنوارههای بیشماری نامزد دریافت جایزه شده است.
اثر ارزشمند دیگر این مجموعه، فیلم فیفی از خوشحالی زوزه میکشد ساخته میترا فراهانی میباشد. این مستند روایت زندگی بهمن محصص ملقب به پیکاسوی ایرانی است که به صورت ناشناس در اتاق هتلی در رم زندگی میکند. فیلم اندکی پیش از مرگ وی فیلمبرداری شده و فرصتی را برای محصص ایجاد کرده است تا بیوگرافی نهایی خود را ترسیم کرده و داستان زندگی خود را از زبان و نگاه خودش برای مخاطب نقل کند.
افتتاح جشنواره فیلم IDFA توسط فیلم مهرداد اسکوئی با عنوان سایههای بیخورشید (۲۰۱۹)، نشان از گسترش حضور مستندسازان ایرانی در عرصه بینالمللی داشته و جایگاه آنها را در ژانر فیلمهای غیر داستانی مستحکم میکند. در حالی که مجموعه ذکر شده فیلمسازانی را معرفی میکند که مرزهای روایتگری را در سینمای ایران درنوردیدهاند، فعالیت فیلمسازان بیشماری را نیز خاطرنشان میسازد که به همان اندازه شایسته توجه از سوی صنعت سینمای بینالمللی هستند. اف سی سی بیصبرانه منتظر شکوفایی استعدادهای جدید در صنعت مستندسازی ایران بوده و امیدوار است تا وظیفه خود برای حمایت از فیلمسازانی که زوایای فراموش شده و ناب زندگی را به تصویر میکشند را به نحو احسنت پیش ببرد.