““فعالان جنبش حقوق زنان فِرمِن در جریان راهپیمایی هشتم مارس، روز جهانی زن” پاریس ۲۰۱۸, منبع: The Washington Post, Photo: Nurphoto/Getty Imagess”
مبارزات زنان برای آزادی؛ هر فیلم یک گام به جلو
نویسندگان: Marisa Sittheeamorn و Kaveh Daneshmand
شناسایی صورت مسئله
فیلم به عنوان بازتابی از اتفاقات اجتماعی، تنش‌های سیاسی و رویدادهای فرهنگی نگاهی اجمالی به آداب و رسوم ملل مختلف و ارزش‌ها و مصائب پیش روی مردم در سراسر جهان دارد. یکی از مباحث مهم سینما که با گذشت زمان همچنان پررنگ مانده است، بحث زنان و نقش آنها در پشت و جلوی دوربین است. در قرن بیستم شاهد دستاوردهای پرباری در راستای برابری جنسیتی در ابعاد مختلف و در اقشار گوناگون اجتماعی بوده‌ایم. با این وجود، همچنان راه بسیار دشواری پیش روی خود داریم.
صنعت فیلم نیز به نوبه خود کارنامه تاریکی در تبعیض جنسیتی علیه زنان و به حاشیه راندن آنها به واسطه مضامین فیلم‌های سینمایی دارد. در حالی که پا گرفتن جنبش‌هایی همچون #من‌ـ‌هم و دیگر بس است حکایت از وخامت اوضاع و نبود تعادل و برابری جنسیتی در هالیوود دارد، این نابرابری‌ها در جوامع دیگر ریشه در مناسبات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی هر منطقه دارد. بدیهی است که افزایش نقش زنان در صنعت سینمای هر کشور تاثیری مستقیم بر نگاه مخاطبان به آنها داشته و برای پیشبرد این روند زنان بایستی نقشی محوری در ارائه تصویر خود بر پرده سینما داشته باشند.
ایران، افغانستان و تاجیکستان در زمره جوامع مردسالاری دسته‌بندی می‌شوند که حقوق زنان در آنها به شکلی گسترده نادیده گرفته می‌شود. علیرغم وجود فرهنگ پدرسالاری در این کشورها، سینمای منطقه فارسی‌زبان فیلمسازان زن متعددی را که آثارشان توسط منتقدان بین‌المللی تمجید و تحسین شده‌اند، به دنیا معرفی کرده است. در سال ۲۰۱۰، بانک HSBC در یکی از تبلیغات خود از این جمله استفاده کرد: “تنها ۴٪ از فیلم‌های آمریکایی توسط زنان ساخته می‌شوند و این در حالی است که این آمار در ایران ۲۵٪ می‌باشد”. اگرچه این تبلیغ توسط برخی مخاطبان آمریکایی با اتهام کمرنگ نمایی مشکلات حقوق زنان در ایران روبرو شد، اما در عین حال موفق شد تا استعداد، انگیزه و بلندپروازی‌های زنان ایرانی را به مردم سایر نقاط جهان خاطرنشان کند.
بزرگداشت پیشگامان و سینماگران فارسی‌زبان
در حالی که به نظر می‌رسد موفقیت زنان در صنعت فیلمسازی کشورهای فارسی‌زبان نمی‌تواند به تنهایی نماینده وضعیت برابری جنسیتی در این جوامع باشد، این نوشتار به تمامی زنانی تقدیم می‌شود که با نیرویی خستگی ناپذیر برای حضور و فعالیت در صنعت قدرتمند سینما تلاش می‌کنند. همچنین ما به تجلیل از آندسته فیلمسازانی می‌پردازیم که برای رساندن صدای خود به جهان مصائب و سختی‌های بسیاری را از سر گذرانده‌اند. اف‌سی‌سی از میان شمار بالای فیلمسازان زن شاخص فهرستی از چهره‌هایی را گرد هم آورده است که با آثار ارزشمند خود جایگاه زنان را در سینما ارتقا داده‌اند. این زنان هر یک با یک اثر در زمان خود، سهم خود را از جامعه‌ای که در آن زندگی و کار می‌کنند طلب کرده‌اند و همچنان برای آزادی سایر زنان در سراسر جهان می‌جنگند.
فیلمسازان خط مقدم
پرتره رخشان بنی‌اعتماد، فیلمساز، منبع: Walker Art، عکس: Eliza Summerlin
رخشان بنی‌اعتماد
رخشان بنی‌اعتماد، ملقب به بانوی اول سینمای ایران، به عنوان یکی از فیلمسازان معتبری شناخته می‌شود که موفقیت‌های بسیاری را در سمت کارگردان و فیلمنامه نویس در مجامع بین‌المللی کسب کرده است. بنی‌اعتماد جوایز بسیاری را برای آثار خود در ژانرهای داستانی و مستند از معتبرترین جشنواره‌های بین‌المللی فیلم دریافت کرده است و بارها به عنوان عضو هیئت داوران در رویدادهای بین‌المللی حضور داشته است. وی همچنین در جشنواره فیلم IRAN:CI که با همکاری اف سی سی در جمهوری چک برگزار می‌شود، به عنوان داور و مهمان افتخاری حضور داشته است. هنگامی که از وی در مورد نوع نگاهش به سینما سوال کردیم، او پاسخ داد: “برای من سینما همچون ابزاری است که به واسطه آن می‌توانم باورها و نگرشم را به تصویر بکشم.” موضوعات و مضامینی که بنی‌اعتماد در آثار خود به آنها می پردازد، نشان از درایت و توانمندی منحصر به فرد او در انتخاب ساختار و تکنیک صحیح در تولید آثارش دارد؛ درایتی که به کمک آن قادر است مضامین مد نظر خود را برای مخاطب به تصویر کشیده و اعتراض خود را به عنوان یک زن به شرایط پیرامونش نشان دهد. استفاده از طیف گسترده‌ای از اسلوب‌های زیبایی شناسانه، بنی‌اعتماد را به عنوان چهره‌ای الهام‌بخش برای بسیاری از فیلمسازان نسل قدیم و جدید تبدیل کرده است که در داخل و خارج از مرزهای ایران به فعالیت مشغول هستند.
فروغ فرخزاد
فروغ فرخزاد یکی از مناقشه برانگیزترین و در عین حال تاثیرگذارترین شاعران و هنرمندان معاصر ایرانی است که در سال ۱۹۶۷ و در سن ۳۲ سالگی در یک سانحه رانندگی جان خود را از دست داد. اگرچه آثار وی به ارتقای چشم‌اندازهای فکری زنان و بیان تمایلات زنانه کمک‌های شایانی کرده است، فرخزاد هرگونه خوانش زنانه از آثارش را قویا تکذیب می‌کرد. وی باور داشت که “آنچه حائز اهمیت می‌باشد، مفهوم انسانیت است و نه زن یا مرد بودن. اگر شعر بتواند به این جایگاه برسد، دیگر نه به خالق خود که به قلمرو شعر متصل خواهد بود.” در حالی که وی همواره “گفتمان زنانه” در آثارش را رد می‌کرد، هیچگاه نتوانست نقش خود را به عنوان یکی از پیش‌قراولان آزادی و حقوق زنان در جامعه ایران انکار کند.
در کنار مجموعه اشعار خود، فرخزاد کارگردانی فیلم خانه سیاه است، مستندی درباره جذامیان که وی به مدت دوازده روز با آنها زندگی کرده است، را در کارنامه خود دارد. این فیلم تمجید و تحسین بسیاری را از جشنواره‌های بین‌المللی برای وی به ارمغان آورد و هم اکنون از آن به عنوان منبع الهام بسیاری از هنرمندان و فیلمسازان دنیا یاد می‌شود. به گفته نیویورک تایمز، این فیلم کنایه‌ای به وضعیت جامعه ایران دارد. پس از پایان سلطنت سکولار ایران در سال ۱۹۷۹، جمهوری اسلامی به مدت ده سال انتشار مجموعه اشعار فرخزاد را ممنوع اعلام کرد. این مسئله نه تنها در افزایش تأثیر او بر نسلهای پس از خود نقشی موثر ایفا کرد، بلکه او را به نمادی از حقوق زنان و آزادی‌های فردی و هنری تبدیل کرد.
فیلمسازان نسل نو
صحنه‌ای از فیلم “گرگ و بره” ساخته شهربانو سادات، منبع: The Hollywood Reporter، عکس: Cannes Film Festival
بنی‌اعتماد و فرخزاد هر یک به سهم خود مسیر را برای نسلهای پس از خود هموار کردند و امروز فیلمسازان جوان‌تر بسیاری از مضامینی که به واسطه آثار آنها و در گذشته مطرح شده است را ادامه می‌دهند. از چهره‌های شاخص دیگر این جنبش می‌توان به فیلمسازانی همچون رویا سادات، سوزان ایروانیان و نیکی کریمی اشاره کرد. رویا سادات، کارگردان افغان، با فیلم نامه‌ای به رئیس جمهور و صحنه سیلی جنجالی آن شناخته می‌شود؛ در این صحنه شوهر شخصیت اصلی به صورت او سیلی می‌زند و در جواب سیلی محکمی از زن دریافت می‌کند. این سیلی نه تنها بر چهره مرد بازیگر این نقش می‌نشیند بلکه به گفته فیلمساز “جوابیه‌ای است به همه بی‌عدالتی‌هایی که در افغانستان بر علیه زنان اعمال می‌شود.” فیلم نشت ساخته سوزان ایروانیان تنها فیلم بلند داستانی از ایران بود که در جشنواره امسال برلیناله به نمایش درآمد. نیکی کریمی نیز که از دانش‌آموختگان مکتب عباس کیارستمی است، در حوزه هنرپیشگی و نیز کارگردانی فیلم جوایز بین‌المللی متعددی را در جشنواره‌های مختلف از آن خود کرد. به موازات این آثار، جریانی جدی و قابل توجه از فیلمسازان جوان و تازه‌کار داخل و خارج کشورهای فارسی زبان به جریان افتاده است. به عنوان مثال، شهربانو سادات، کارگردان جوان افغان، جایزه ویژه بخش جانبی جشنواره کن سال ۲۰۱۶ را برای نخستین فیلم بلند خود، گرگ و گوسفند (۲۰۱۶)، در بخش دو هفته کارگردانان از آن خود کرد. وی در آن زمان تنها ۲۶ سال داشت.
آنا لیلی امین پور، منبع: Blue Cat
آثار فیلمسازان مهاجر نیز که بیرون از سرزمین مادری خود فعالیت می‌کنند با استقبال گسترده‌ای از سوی مخاطبین بین‌المللی روبرو می‌شوند. آنا لیلی امیرپور، فیلمساز آمریکایی ـ ایرانی و خالق فیلم A Girl Walks Home Alone at Night می‌باشد که برای نخستین بار در سال ۲۰۱۴ در جشنواره ساندنس به نمایش درآمد. این اثر از عشق و علاقه وی به سینمای وسترن حکایت دارد که با پیشینه‌های ایرانی کارگردان درآمیخته است. این فیلم ترسناک و وسترن اتفاقات یک شهر خیالی و کوچک در ایران را دنبال می‌کند که در آن یک دختر خون آشام در کنار سایر ساکنین شهر زندگی می کند و همه اهالی شهر از دردی مشترک رنج می‌برند: تنهایی. این فیلم عناصر فیلم‌های نوآر را با عناصر شاعرانه و وهم‌آلود آثار موج نوی سینمای ایران در هم تنیده و در لایه‌های زیرین خود ماهیت محافظه کار و زن ستیز جامعه ایران را به تصویر می‌کشد.
تعهدات اف سی سی و تجلیل از جایگاه زنان در این عرصه
فارسی سینمای سنتر با الهام از عزم راسخ فیلمسازان مهمی همچون رخشان بنی‌اعتماد، فروغ فرخزاد، رویا سادات، سوزان ایروانیان، نیکی کریمی، رویا سادات، شهربانو سادات، آنا لیلی امیرپور و بسیاری دیگر از فیلمسازان زن، بر ترویج و ارتقای سطح عدالت و برابری تاکید داشته و از تمامی تلاش‌هایی که در راستای حضور پررنگ‌تر اقلیت‌های مختلف فرهنگی در صنعت سینما صورت می‌گیرند، حمایت می‌کند. اف سی سی می‌‌‌کوشد تا به واسطه خلق روابط حرفه‌ای، کارگاه‌های آموزشی و جشنواره‌های سینمایی که بر تقویت صدای هنرمندان فارسی‌زبان تمرکز دارند، نقشی هرچند کوچک در راستای برابری حقوق زنان ایفا کند.